سربرنیتسا، بوسنی و هرزگوین- نِرمین جتیچ هر سال از خانه‌اش در سوئد به بوسنی می‌رود تا درهای خانهٔ خالی خانوادگی‌اش را باز کند.
او سه دهه است که در انتظار پیدا کردن باقی‌مانده‌های برادرش است. مادرش باقی عمر خود را صرف تلاش برای یافتن آن‌ها کرد، اما در حالی درگذشت که تلاش‌هایش به جایی نرسید.
نرمین به سرویس بالکان رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «تا کی می‌توان امیدوار بود؟ می‌ترسم قبل از این‌که از دنیا بروم، امیدم را از دست بدهم».
هیچ جسدی. هیچ عدالتی. هیچ آرامشی. این داستان جتیچ و هزاران خانواده دیگر در بوسنی است که هنوز پس از ۳۰ سال، یعنی زمانی که نیروی‌های صرب بوسنی بیش از ۸۰۰۰ مرد و پسر مسلمان بوسنیایی را در شهر سربرنیتسا کشتند، همچنان درگیر آن هستند؛ رویدادی که تنها نسل‌کشی شناخته‌شده در اروپا پس از جنگ جهانی دوم است.
اندازه و سبعیت کشتارهای ژوئیه ۱۹۹۵ در سربرنیتسا، منطقهٔ تحت کنترل مسلمانان بوسنی که ده‌ها هزار نفر برای حفظ جان خود از دست نیروهای صرب بوسنی به آن‌جا فرار کرده بودند، جهان را شوکه کرد و منجر به محکومیت‌های مهم در دادگاه بین‌المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق، که به دادگاه لاهه نیز معروف است، شد.
از جمله، راتکو ملادیچ، فرمانده نظامی صرب بوسنی، در سال ۲۰۱۷ به جرم جنایات جنگی، جنایات علیه بشریت و نسل‌کشی محکوم شد و حبس ابد گرفت.
اما این فقط نوک کوه یخ بود.
و در حالی که جهان سی‌امین سالگرد فاجعهٔ سربرنیتسا را گرامی می‌دارد، کسانی که تلاش کردند مجرمان را به پای میز عدالت بکشانند، می‌گویند درس‌های زیادی باید از واقعه آموخت. درس‌هایی برای این‌که عدالت برای خانواده‌های قربانیان سربرنیتسا اجرا شود، و در آینده، برای کشورهایی چون اوکراین، که در بیش از سه سال جنگ، شاهد جنایات فراوانی علیه غیرنظامیان بوده‌اند، نیز آموزنده باشد.
عدالت ناچیز برای قربانیان سربرنیتسا
یانین دی جیوانی، مدیرعامل پروژهٔ «بازخواست»، که خبرنگاران و وکلای حقوقی را برای جمع‌آوری شواهد و برگزاری دادگاه‌های جنگی گرد هم می‌آورد، گفت: «بسیاری در بوسنی از سیستم قضایی رضایت نداشتند».
او در گفت‌وگو با رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «کسانی که در منطقه مرتکب قتل شدند، قبر کندند، تجاوز کردند و موجب نابودی زندگی‌ها و خانواده‌ها شدند و جامعهٔ سربرنیتسا را دچار فروپاشی کردند، اکثریتشان هنوز آزادانه می‌گردند».
دادگاه لاهه در مجموع، ۱۸ نفر را محکوم کرد؛ پنج نفر را به حبس ابد به خاطر نسل‌کشی و جرایم دیگر در سربرنیتسا.
جفری نایس، که دادستان دادگاه اسلوبودان میلوسویچ، رهبر سابق یوگسلاوی، در لاهه بود، نیز معتقد است که فرآیند قضایی کوتاهی داشته است.
آقای نایس به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «فکر می‌کنم نتیجهٔ کلی ممکن است این باشد که عدالت در این موارد محقق نشده یا به شکل مناسبی اجرا نشده است».
او افزود: «تاریخ این فرآیند را مثبت ارزیابی نخواهد کرد، اما ممکن است آن را درک کند. دو دادگاه، برای رواندا و یوگسلاوی سابق... کاملاً جدید بودند و هیچ سابقه‌ای نداشتند».
آیا دیوان بین‌المللی کیفری می‌تواند تفاوت ایجاد کند؟
وضعیت امروز متفاوت است، چرا که دیوان بین‌المللی کیفری در سال ۲۰۰۲ به عنوان یک نهاد دائم جایگزین دادگاه‌های موقت شد.
به نظر می‌رسد این نهاد مصمم است نشان دهد که قدرت دارد و در همین راستا، کیفرخواست‌هایی دربارهٔ ارتکاب جرايم جنگی توسط کسانی چون ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، صادر کرده است.
اما نایس شک و تردید دارد که این اقدامات اساساً منجر به محکومیت شوند. استدلال او این است که درگیری‌های اوکراین و غزه احتمالاً با توافقات سیاسی پایان می‌یابند.
او گفت: «در این صورت، تقریباً حتمی است که، در هر دو مورد، مادهٔ اول توافق، این باشد که پوتین یا نتانیاهو برای اتهام‌هایی که علیه آن‌ها مطرح شده است محاکمه نخواهند شد».
نایس افزود که انتقاد شدید دولت ترامپ از دیوان بین‌المللی کیفری ممکن است عملکرد آن را تضعیف کند، و راه‌حل بهتر این است که تمرکز بر استفاده از دادگاه‌های ملی باشد.
در واقع، دادگاه‌های بوسنی، در مقام مقایسه با دادگاه لاهه، احکام بیشتری دربارهٔ نسل‌کشی و جرائم دیگر در سربرنیتسا صادر کرده‌اند. این دادگاه‌ها تا کنون ۲۷ عضو سابق نیروهای صرب بوسنی را به خاطر ارتکاب جرایم در سربرنیتسا محکوم کرده‌اند، از جمله ۱۴ نفر را به اتهام نسل‌کشی.
یانین دی جیوانی، که در زمان نسل‌کشی در سربرنیتسا خبرنگار بود، موافق است که دادگاه‌های ملی می‌توانند نقش کلیدی ایفا کنند.
او گفت: «اوکراین متفاوت است، زیرا این کشور در درجهٔ اول دارای سیستم قضایی بسیار قدرتمندتری است. دادگاه‌های محلی در اوکراین احتمالاً از نظر ساختاری قوی‌تر هستند، چیزی که به دلیل فدرالیزه شدن بوسنی پس از جنگ شاهد آن نیستیم. منظورم این است که آن یکی از ناکارآمدترین سیستم‌های جهان است».
مقامات اوکراینی اعلام کرده‌اند که برای ۶۷۹ اتهام جرایم جنگی کیفرخواست صادر کرده‌اند و ۱۸۸ مورد محکوم شده‌اند.
این کار ناشی از تجربیات و تخصص‌هایی است که در نهادهای بین‌المللی مانند دیوان بین‌المللی کیفری به دست آمده است.
دی جیوانی افزود: «بسیاری از دادستان‌هایی که امروز در اوکراین فعالیت می‌کنند، در امور عدالت بین‌المللی در کامبوج و سیرالئون نقش داشته‌اند. ما طی ۳۰ سال گذشته، پس از سربرنیتسا، درس‌های زیادی آموخته‌ایم».
ریشه‌های امید
یکی دیگر از تحولات، استفاده از صلاحیت جهانی است؛ جایی که جرایم رخ‌داده در یک کشور در دادگاه‌های کشور دیگری بررسی می‌شود.
در ماه ژوئن، دادگاهی در آلمان برای یک پزشک سوری به نام علاء موسی که در رژیم بشار اسد در شکنجه زندانیان دست داشت، حکم حبس ابد صادر کرد.
در ماه آوریل، پروژه «بازخواست» دی جیوانی به یک مرد اوکراینی کمک کرد تا در یک دادگاه آرژانتینی علیه روس‌های شناخته‌شده و ناشناخته، به دلیل شکنجه او، شکایت ثبت کند.
او گفت درس کلیدی که ما گرفتیم، اهمیت جمع‌آوری زودتر شواهد است و این موضوع هم اکنون در اوکراین در حال اجرا است.
«ما در حین جنگ، شواهد جرایم جنگی را جمع‌آوری می‌کنیم. این خیلی متفاوت است با آنچه که در سال ۱۹۹۵ اتفاق افتاد... شهادت‌نامه‌ها تا مدت‌ها بعد از پایان جنگ اخذ نشدند».
این‌ها منابع امید برای اجرای عدالت در نقاطی مانند بوچا در اوکراین است که آن‌جا نیروهای روسی صدها غیرنظامی را کشتند. اوکراین از دیوان کیفری بین‌المللی خواسته است تا درباره جرایم جنگی احتمالی تحقیقات انجام دهد.
اما احتمالاً چنین اقدامی برای کمک به نمرین جتیچ در سربرنیتسا دیر شده است.
برادرش، نیهاد «نینو» جتیچ، روزنامه‌نگاری بود که قبل از این‌که سربرنیتسا بدست نیروهای صرب بوسنی بیافتد، گزارش نهایی خود را آماده کرد.
او در آخرین گزارش خود قبل از ناپدید شدن نوشت: «سربرنیتسا در حال تبدیل شدن به بزرگ‌ترین کشتارگاه است. مردگان و مجروحان همچنان به بیمارستان آورده می‌شوند».
«آیا کسی در جهان هست که بیاید و شاهد تراژدی در حال وقوع برای سربرنیتسا و مردمش باشد؟»
نینو همراه با هزاران نفر دیگر به کوه‌ها فرار کرد، در حالی که امید داشتند حدود ۱۰۰ کیلومتر دورتر به جای امنی برسند، اما دیگر اثری از آن‌ها پیدا نشد.
سی سال بعد، روز ۱۱ ژوئیه، هفت جسد دیگر در سربرنیتسا به خاک سپرده می‌شوند.
خانواده‌های حدود ۱۲۰۰ قربانی سربرنیتسا که هنوز جسدهایشان پیدا نشده است، همچنان به‌دنبال عدالت هستند. درست مانند نمرین جتیچ.
بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر دورتر، اوکراینی‌ها نظاره‌گر هستند و می‌پرسند آیا آن‌ها نیز شاهد سرنوشت مشابهی خواهند بود.
